Otyłość to choroba cywilizacyjna, która w największym stopniu dotyczy społeczeństw krajów wysoko rozwiniętych. Otyłość coraz częściej obserwuje się u dzieci i młodzieży. Otyłość kliniczna prowadzi do poważnych zaburzeń funkcjonowania organizmu, a konsekwencją otyłości są choroby, które generują wysokie ryzyko powikłań i zgonów. Jak walczyć z otyłością?
Czym jest otyłość?
Definicja otyłości mówi, że otyłość to ogólnoustrojowa choroba przewlekła o charakterze metabolicznym. Wynika z zaburzenia równowagi energetycznej organizmu, co spowodowane jest zbyt wysokim poborem i zbyt niskim wydatkowaniem energii. Dochodzi do nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej, której magazynowanie wynika z nadwyżki energii przyjmowanej wraz z pożywieniem.
Istnieją przesłanki, że predyspozycje do nadwagi i otyłości mają swój początek już w życiu płodowym. Niedożywienie i anemia u kobiety w pierwszych dwóch trymestrach ciąży sprawia, że u dziecka powstają mechanizmy, które mają na celu zabezpieczenie dodatniego bilansu energetycznego. Także nadmierna podaż kalorii u kobiet ciężarnych pochodząca z produktów wysokotłuszczowych, zawierających cukry proste powoduje nieodwracalny rozrost tkanki tłuszczowej i wysoką masę urodzeniową dziecka.
Otyłość kliniczna nie wykazuje tendencji do samoistnego ustępowania i obecnie jest uznawana przez Światową Organizację Zdrowia WHO za najczęściej występująca choroba, będąca skutkiem zaburzeń odżywiania o różnej etiologii. Dotyczy zarówno osób dorosłych, jak i dzieci i młodzieży. Tak jak wszystkie inne choroby o charakterze przewlekłym, otyłość wymaga odpowiedniej diagnostyki i wdrożenia leczenia.
Rodzaje otyłości
Praktyka kliniczna zakłada mierzenie stanu odżywienia pacjenta przy użyciu wskaźnika masy ciała (BMI – body mass index). Wskaźnik ten oblicza się, stosując iloraz masy ciała w kilogramach i drugiej potęgi wzrostu w podanego w metrach.
Obliczony w ten sposób parametr, według którego rozróżnia się stopień otyłości, nie jest w pełni wiarygodny i ma wiele niedoskonałości. Przede wszystkim nie uwzględnia takich zmiennych jak wiek, płeć, masa mięśniowa, czy obrzęki.
Klasyfikacja stopnia odżywienia na podstawie BMI:
- BMI < 18,5 kg/m2 – niedowaga;
- BMI 19-24,9 kg/m2 – prawidłowa masa ciała;
- BMI 25-29,9 kg/m2 – nadwaga;
- BMI 30-34,9 kg/m2 – otyłość I stopnia;
- BMI 35-39,9 kg/m2 – otyłość II stopnia;
- BMI >40 kg/m2 – otyłość III stopnia.
Najnowsze wytyczne wydane przez AACE (American Association of Clinical Endocrinologists) oraz ACE (American College of Endocrinology) zwracają dodatkowo uwagę na szereg powikłań wynikających ze stopnia otyłości.
Innym parametrem diagnostyki otyłości jest zawartość tłuszczu brzusznego mierzona obwodem talii podawana w centymetrach. Obwód zdejmowany jest w miejscu, które stanowi połowę odległości między dolnym brzegiem łuku żebrowego i głównym grzebieniem kości biodrowej.
Otyłość brzuszna występuje:
- u kobiet, jeśli obwód talii jest większy lub równy 80 cm;
- u mężczyzn, jeśli obwód talii jest większy lub równy 94 cm.
Do oceny otyłości wykorzystuje się także urządzenia, których działanie opiera się o metodę bioelektroimpedancji. Ten sposób pomiaru pozwala określić poziom tkanki tłuszczowej, beztłuszczowej masy ciała, masy kości oraz zawartości wody w organizmie.
W warunkach klinicznych ilość tkanki tłuszczowej może być weryfikowana przy użyciu tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego lub densytometrii (DXA – dual X-ray absoptiometry).
Diagnostyka laboratoryjna otyłości
Bardzo ważnym aspektem w diagnozowaniu otyłości jest rozróżnienie otyłości pierwotnej i wtórnej, której podłoże jest związane z występowaniem innych chorób i zaburzeń m.in. endokrynologicznych, neurologicznych oraz genetycznym.
Badania laboratoryjne w otyłości:
- stężenie glukozy;
- stężenie insuliny;
- profil lipidowy (stężenie cholesterolu całkowitego, HDL, LDL, trójglicerydów);
- stężenie ALT i AST;
- stężenie kwasu moczowego;
- stężenie TSH.
Wysoka glikemia u pacjentów otyłych stanowi wzrost ryzyka zachorowania na cukrzycę typu 2. Podczas nadmiernego gromadzenia tkanki tłuszczowej trzewnej obserwuje się postępujący stan zapalny oraz rozwija się insulinooporność i hiperinsulinemia, czego konsekwencją jest zachorowanie na cukrzycę. Rozpoznanie choroby odbywa się według kryteriów Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego. Podstawowym badaniem obok badania glukozy i insuliny na czczo jest test tolerancji glukozy.
Profil lipidowy jest parametrem, który często przedstawia się u osób otyłych w nieprawidłowy sposób. Patologiczna otyłość powoduje występowanie aterogennej dyslipidemii, którą cechuje wysokie stężenie frakcji LDL, obniżenie cholesterolu HDL oraz wysoki poziom trójglicerydów. Zmiany te mogą prowadzić do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych o charakterze miażdżycowym.
Czynność gruczołu tarczycy jest jednym czynników warunkujących utrzymywanie prawidłowej masy ciała. Hormony produkowane przez tarczycę wpływają na procesy termogenezy, wydatkowania energii oraz znacząco oddziałują na metabolizm glukozy i lipidów.
Przyczyny otyłości prostej
Otyłość prosta nosi charakter zaburzenia pierwotnego. Można ją podzielić na dwie fazy:
- Faza dynamiczna rozwoju otyłości – to gromadzenie tkanki tłuszczowej, która jest magazynowana w nadmiarze.
- Faza statyczna rozwoju otyłości polega na tym, że nagromadzone uprzednio zapasy tkanki tłuszczowej utrzymywane są na stałym poziomie. Mechanizmy regulujące fazę statyczną nie są do końca poznane, obejmują sferę metaboliczną, neurohormonalną i behawioralną. W sytuacji, kiedy bilans energetyczny regulowany jest według masy ciała osoby otyłej, fazę tę bardzo trudno jest przerwać.
Otyłość prosta jest najczęściej konsekwencją nadmiernej podaży energii, niewspółmiernej do całkowitego zapotrzebowania energetycznego.
Występuje dodatkowo duża grupa czynników, które mają bezpośredni lub pośredni wpływ na powstawanie otyłości.
- Czynniki genetyczne powodujące otyłość.
Istnieją genetyczne uwarunkowania, które mogą w sprzyjających warunkach podnosić ryzyko rozwoju otyłości. Dotychczas poznano i opisano ponad 400 genów, które mogą przyczyniać się do rodzinnego powstawania otyłości.
Do tej grupy zaliczono:
- zmniejszone tempo podstawowej przemiany materii;
- zwiększoną wrażliwość na odżywianie wysokotłuszczowe;
- obniżoną wrażliwość na działanie insuliny;
- obniżoną wrażliwość na działanie leptyny;
- nasilone różnicowanie preadipocytów w komórki tłuszczowe.
Nieprawidłowa dieta kobiety ciężarnej, będzie miała przełożenie na ryzyko otyłości u dziecka. Wysoka masa urodzeniowa (powyżej 4 kg) predestynuje dziecko do podnoszenia i utrzymywania wysokiego poziomu tkanki tłuszczowej.
- Czynniki środowiskowe występowania otyłości.
Jest to grupa czynników, które kształtują wybory żywieniowe.
Na środowisko składa się:
- rodzina;
- rówieśnicy;
- społeczność lokalna;
- szkoła, praca;
- normy społeczne.
Niski status społeczny, zawodowy i ekonomiczny, dodatkowo niski poziom wykształcenia, ograniczona wiedza z zakresu edukacji żywieniowej są to czynniki, które mają duży wpływ na rozwój otyłości. Nawyki żywieniowe kształtowane są od najmłodszych lat i często wynikają z obserwacji otoczenia. Wpływ reklamy, mediów, niska aktywność fizyczna, zachowania lokalnej społeczności mogą warunkować powstawanie otyłości.
Skutki i powikłania wynikające z otyłości
Otyłość kliniczna jest chorobą, która daje objawy ze wszystkich układów ustroju człowieka.
Objawy i choroby związane z otyłością w zależności od układu:
- Układ hormonalny – zaburzenia endokrynologiczne, insulnooporność, hiperinsulinemia, hipogonadyzm, przedwczesne dojrzewanie, zespół policystycznych jajników.
- Układ sercowo-naczyniowy – zaburzenia lipidowe, nadciśnienie tętnicze, dysfunkcja śródbłonka naczyń, koagulopatia.
- Układ oddechowy – zespół nocnego bezdechu, astma, bezdech podczas wysiłku fizycznego.
- Układ pokarmowy – choroba stłuszczeniowa wątroby, refluks przełyku, kamica żółciowa, zaparcia, biegunki.
- Układ moczowy – stwardnienie kłębuszków nerkowych, wysiłkowe nietrzymanie moczu.
- Układ mięśniowo-szkieletowy – złuszczenie nasady głowy kości, płaskostopie, bóle pleców, bóle kręgosłupa, złamania, choroby zwyrodnieniowe stawów.
- Układ nerwowy – zaburzenia jedzenia, pogorszenie koncentracji, depresja.
- Układ immunologiczny – cytokiny prozapalne zawarte w tkance tłuszczowej generują stany zapalne i tym samym osłabiają odporność organizmu oraz zdolność do zwalczania infekcji.
Leczenie otyłości
Leczenie otyłości powinno przebiegać wielokierunkowo i obejmować aspekty jednakowo związane z poprawą parametrów medycznych oraz szeroko pojętego stylu życia.
1.Leczenie dietetyczne.
Opracowanie właściwego dla osoby otyłej zapotrzebowania energetycznego i wprowadzenie zbilansowanej diety to pierwszy krok w walce z otyłością. Kluczową rolę będzie tu odgrywać edukacja żywieniowa, która będzie miała na celu zmianę nawyków żywieniowych.
2. Wprowadzenie aktywności fizycznej.
Umiarkowana, dostosowana do możliwości zdrowotnych, ruchowych i wydolnościowych pacjenta aktywność fizyczna jest niezbędna, w celu utraty masy ciała.
3.Farmakologiczne leczenie otyłości może pomóc w szybszej utracie masy ciała. Leki powinny być stosowane jako dodatek do zmiany nawyków dotyczących diety i aktywności fizycznej.
4. Leczenie bariatryczne otyłości (zmniejszanie żołądka) stosuje się jedynie w przypadku skrajnej, chorobliwej otyłości III i II stopnia, kiedy inne metody zawodzą. O klasyfikacji do zabiegu decyduje lekarz, biorąc pod uwagę obecny stan pacjenta i ewentualne powikłania otyłości. Warto też wcześniej udać się do psychologa.
Kluczową rolę w zapobieganiu rozwojowi choroby będzie miała profilaktyka otyłości. Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych rozpoczyna się już od najmłodszych lat. Prawidłowe wzorce dotyczące zdrowego stylu życia, dzieci zdobywają od swoich rodziców. Edukacja żywieniowa, znaczenie dla organizmu oraz kaloryczność poszczególnych składników pokarmowych odgrywa bardzo ważną rolę w podejmowaniu decyzji zakupowych.
Zbilansowana dieta, odpowiadająca zapotrzebowaniu energetycznemu, bogata w warzywa i owoce to podstawa profilaktyki i oręże w walce z otyłością. Wysoka gęstość odżywcza pokarmów, unikanie zbyt dużej ilości tłuszczy nasyconych oraz cukrów prostych będzie miało pozytywny wpływ na utrzymanie prawidłowej masy ciała.
Dodatkowo umiarkowana aktywność fizyczna na co dzień, zapewnia wydatek energii, który zostanie wliczony do bilansu energetycznego.
Odpowiednia regeneracja przewidująca 7-8-godzinny sen jest niezwykle istotna dla utrzymywania stabilnego poziomu hormonów odpowiedzialnych za łaknienie.
Lek. Michał Dąbrowski