Używki to substancje, które oprócz subiektywnych walorów organoleptycznych i psychoaktywnych nie dostarczają organizmowi żadnych substancji odżywczych. Do najpopularniejszych, łatwo dostępnych używek zaliczamy m.in. kawę, papierosy i alkohol. Jaki jest wpływ używek na organizm człowieka?
Jak działają używki?
Używki mają bezpośredni wpływ na układ nerwowy. Substancje psychoaktywne oddziałują na neuroprzekaźniki, szczególnie dopaminę, która aktywuje w mózgu tzw. układ nagrody. Układ nagrody jest związany z poszukiwaniem sposobów na osiągnięcie przyjemności.
Aktywacja układu nagrody przez używki odbywa się w dwóch etapach:
- faza apetytywna jest związana z przyjemnością, ekscytacją, wzrastającym napięciem, podczas poszukiwania sposobów i źródeł zaspokojenia bardzo silnej potrzeby;
- faza konsumacyjna wynika za osiągnięcia satysfakcji w związku z zaspokojeniem potrzeby i tym samym poczucie ulgi wraz z obniżeniem napięcia.
Używki wykazują działanie uzależniające, alkohol i substancje psychoaktywne wywołują zaburzenia świadomości, postrzegania i zachowania. Mogą także powodować trwałe i nieodwracalne zmiany w układzie nerwowym, hormonalnym, krążenia oraz osłabiają działanie układu immunologicznego.
Alkohol, jako toksyczna używka
Używka, jaką jest alkohol to łatwo dostępna, relatywnie tania i społecznie akceptowana substancja psychoaktywna. Spożywanie alkoholu jako używki, towarzyszy człowiekowi od najdawniejszych czasów. Dlatego używka ta jest często nadużywana, a nadmierne spożywanie alkoholu to najczęstsza przyczyna uzależnień.
Szkodliwość używek, w tym alkoholu polega na jego toksycznym działaniu na tkanki i narządy ustroju.
Wpływ przewlekłego spożywania alkoholu na organizm prowadzi do:
- upośledzenia funkcji mózgu;
- ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego.
- niewydolności krążenia;
- kardiomiopatii,
- krwotocznego udaru mózgu;
- stłuszczenia wątroby;
- marskości wątroby,
- zaburzenia gospodarki lipidowej;
- zaburzeń hormonalnych;
- obniżenia odporności;
- rozwoju chorób nowotworowych.
Alkohol oddziałuje na układ nerwowy jak trucizna, która powoduje samobójczą śmierć neuronów i narastanie zmian zwyrodnieniowych włókien nerwowych. Mózg ulega stopniowej degradacji, co jest spowodowane toksycznym działaniem etanolu. Metabolitem etanolu jest aldehyd octowy. W zależności od stężenia wywołuje on szereg objawów w postaci bardzo silnego bólu głowy, nudności, wymiotów, biegunki, obniżenia nastroju, braku łaknienia i wzmożonej senności. W wyniku spożywania alkoholu dochodzi do zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i odczuwane jest sile uczucie pragnienia.
Palenie tytoniu, jako rakotwórcza używka
Używka, jaką są papierosy w odróżnieniu od alkoholu, nie będzie miała działania psychoaktywnego. Jednak nikotyna działa silnie uzależniająco i jak każda z używek, poprzez wydzielanie dopaminy aktywuje układ nagrody. Osoba nałogowo paląca papierosy odczuwa wszystkie symptomy odstawienne, zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Niezwykle szkodliwe są związki chemiczne powstające podczas spalania tytoniu i różnych dodatków występujących w składzie papierosów.
Papierosy to używka niezwykle szkodliwa dla zdrowia człowieka. Dym papierosowy zawiera około 4000 różnych substancji, z czego część ma udokumentowane działanie pronowotworowe. Do najbardziej niebezpiecznych należą takie związki jak: substancje smoliste, tlenek węgla, cyjanowodór, piren, arsen, toluen, fenol, uretan oraz benzopiren. Dostają się one do układu oddechowego i pokarmowego poprzez inhalację, a wraz z krwią przenoszone są do wszystkich tkanek ustroju, powodując szereg uszkodzeń.
Palenie tytoniu osłabia funkcjonowanie układu odpornościowego, co czyni organizm bardziej podatny na infekcje. Dym papierosowy powoduje powstawanie stresu oksydacyjnego, co prowadzi do zaburzenia równowagi w organizmie. Antyoksydanty mogą być endogennie produkowane przez organizm (glutation) bądź dostarczane z pożywieniem lub preparatami leczniczymi.
Palenie tytoniu jest jedną z podstawowych przyczyn przedwczesnych zgonów. Rozwój chorób tytoniozależnych dotyczy wszystkich układów organizmu człowieka. Dym tytoniowy i jego metabolity także uszkadzają błony śluzowe jamy ustnej, przewodu pokarmowego, czy też narządów rodnych.
Skutki palenia papierosów:
- choroby nowotworowe – (m.in. płuc, krtani, jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, trzustki, jelita grubego, pęcherza moczowego, rak szyjki macicy, nerek);
- choroby układu sercowo-naczyniowego (zawał serca, udar niedokrwienny, wylew krwi do mózgu);
- choroby układu kostno-stawowego (osteoporoza);
- uszkodzenia narządu wzroku (zaćma);
- choroby układu pokarmowego (wrzody żołądka i dwunastnicy);
- osłabienie reakcji immunologicznej organizmu.
Zagrożenie dla zdrowia niesie także tzw. palenie bierne, czyli przebywanie osób niepalących w towarzystwie aktywnych palaczy i wdychanie wytwarzanego podczas palenia papierosów dymu zawierającego toksyczne związki chemiczne.
Kawa, jako zdrowa używka
Kawa mimo tego, że jest to najpopularniejszy napój na świecie, również traktowana jest jako używka. Napar zawiera około tysiąca roślinnych substancji, które cechuje aktywność biologiczna. Najważniejsza z substancji zawartych w kawie to kofeina, która wykazuje działanie stymulujące układ nerwowy, rozszerza naczynia krwionośne, co wpływa na jej właściwości pobudzające, poprawiające koncentrację i niweluje uczucie senności. Bezpieczna dzienna dawka kofeiny dla zdrowej, dorosłej osoby wynosi około 200-400 mg. Kofeina zawarta w kawie może powodować chwilowy wzrost ciśnienia tętniczego, szczególnie u osób, które sięgają po tę używkę sporadycznie. Napój jednak nie ma negatywnego wpływu na układ sercowo-naczyniowy.
Warto też wspomnieć o właściwościach prozdrowotnych kawy. Ta popularna używka dzięki zawartości kofeiny, kwasu chlorogenowego i magnezu poprawia metabolizm glukozy, jej wykorzystanie przez organizm i może mieć wpływ na zmniejszenie rozwoju cukrzycy typu 2, ze względu na poprawę wrażliwości insulinowej. Tym samym spożycie kawy może chronić przed rozwojem otyłości, przy zachowaniu podstaw zbilansowanej diety. Dodatkowo wysoka zawartość fitozwiązków o działaniu antyoksydacyjnym w kawie (polifenole, diterpeny, kafeol, kwas kawowy) determinuje działanie chemoprewencyjne. Kawa, jako jedyna używka, obok organoleptycznych walorów, niesie wiele korzyści zdrowotnych.
lek. Michał Dąbrowski