Zapalenie zatok u dzieci najczęściej jest skutkiem nieleczonych infekcji górnych dróg oddechowych, ale może być także powikłaniem po alergii oraz następstwem przerostu trzeciego migdałka. Jak rozpoznać zapalenie zatok u dzieci i jak je wyleczyć?
Skąd się bierze zapalenie zatok u dziecka?
Katar (właściwie nieżyt nosa) jest powszechną dolegliwością u dzieci. Wywołują go przede wszystkim wirusy, bakterie i grzyby, lecz również alergeny. Katar pojawia się w konsekwencji zapalenia błony śluzowej nosa, na której rozwijają się patogeny. A ponieważ śluzówka nosa łączy się ze śluzówką zatok, bardzo często dochodzi do rozszerzenia zakażenia. Mówi się wówczas o zapaleniu nosa i zatok przynosowych.
W największej liczbie przypadków za zapalenie zatok u dzieci odpowiadają rhinowirusy, adenowirusy, wirusy RS, grypy i paragrypy. Podczas infekcji mechanizmy obronne organizmu są osłabione, a błona śluzowa coraz bardziej podatna na atak kolejnych chorobotwórczych drobnoustrojów. To sprawia, że w trakcie przedłużającej się infekcji wirusowej łatwo dochodzi do nadkażenia bakteryjnego. Wywołują je przede wszystkim gronkowce Staphylococcus ssp., pneumokoki Streptococcus pneumoniae oraz inne bakterie: Moraxella catarrhalis i Haemophilus influenzae.
Oprócz podłoża infekcyjnego zapalenie zatok u dzieci może mieć także charakter alergiczny. Najczęściej pojawia się w reakcji na roztocza kurzu domowego, pyłki traw i innych alergenów wziewnych. Katar rzadko jest objawem alergii pokarmowej czy kontaktowej. W przypadku alergicznego zapalenia zatok u dzieci pojawia się wodnista wydzielina, napadowe kichanie, uczucie zatkania i swędzenia nosa, a niekiedy także kaszel, chrypka, ból głowy i uszu, zaburzenia węchu. Objawy mają to do siebie, że nasilają się w godzinach nocnych i porannych. Alergia, w odróżnieniu od infekcji, rzadko wywołuje gorączkę i uszkodzenia śluzówki. Jej objawy mogą przypominać natomiast dolegliwości związane z przerostem migdałka gardłowego. To przede wszystkim kaszel, nasilający się w nocy i nad ranem, chrypka, świszczący oddech oraz niedrożność nosa. Przerost migdałka gardłowego w dużym stopniu wpływa na zdrowie dzieci, powodując nawracające infekcje górnych dróg oddechowych, w tym również zapalenie zatok.
Jak rozpoznać chore zatoki u dziecka?
U małych dzieci najczęściej rozwija się zapalenie zatok sitowych. Wynika to z budowy anatomicznej kości twarzoczaszki, w której w pierwszych latach życia wykształcają się wyłącznie zatoki sitowe i szczękowe. Dojrzewanie zatok czołowych i klinowych zaczyna się w okresie wczesnoszkolnym, a kończy dopiero na etapie dojrzewania. Oznacza to, że na zapalenie zatok czołowych i klinowych zapadają wyłącznie nastolatki i dorośli.
Zapalenie zatok u dzieci rozwija się wówczas, gdy ujście zatok zostanie zablokowane przez zalegającą wydzielinę. Śluz jest pożywką dla licznych zarazków, które, rozwijając się na błonie śluzowej nosa i zatok, wywołują stan zapalny, obrzęk i towarzyszące im dolegliwości. Na początku objawy zapalenia zatok u dzieci przypominają zwykłe przeziębienie, przynoszące:
- wyciek wodnistej wydzieliny,
- uczucie zatkania nosa,
- bóle różnego pochodzenia,
- gorączkę,
- brak apetytu,
- ogólne złe samopoczucie.
Symptomem sugerującym zapalenie zatok może być drapanie w gardle i swędzenie w nosie. W kolejnej fazie choroby wodnista wydzielina staje się gęsta, ropna, a pozostałe objawy nasilają się. Dolegliwości zależą od lokalizacji stanu zapalnego.
Objawy ostrego zapalenia zatok sitowych:
- obrzęk i stan zapalny z wysiękiem w obrębie komórek sitowych,
- wysoka gorączka,
- obrzęk powiek, zwłaszcza w części przyśrodkowej.
Objawy ostrego zapalenia zatok szczękowych:
- obrzęk i wysięk zapalny w obrębie zatoki szczękowej,
- wysoka gorączka,
- ból i tkliwość w okolicy policzków,
- wydzielina ropna, spływająca po tylnej ścianie gardła,
- napady kaszlu, zwłaszcza w nocy i po przebudzeniu, a także po wysiłku.
Objawy ostrego zapalenia zatok czołowych:
- obrzęk i wysięk zapalny w obrębie zatoki czołowej,
- wysoka gorączka,
- silny ból głowy, promieniujący ku wierzchołkowi.
Objawy ostrego zapalenia zatok klinowych:
- obrzęk i stan zapalny w obrębie zatok klinowych,
- ból głowy promieniujący z potylicy,
- spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła.
Kiedy objawy zapalenia zatok stopniowo maleją i ustępują przed upływem 4 tygodni, wówczas mówi się o ostrym zapaleniu zatok. Dolegliwości utrzymujące się dłużej, ponad 12 tygodni, wskazują na przewlekłą chorobę zatok.
Na czym polega leczenie zatok u dzieci?
Nie ma jednego uniwersalnego sposobu na to, jak wyleczyć zatoki. Wszystko zależy od konkretnego przypadku: formy zakażenia, wieku oraz cech indywidualnych małego pacjenta. Ostre zapalenie zatok przynosowych, które jest wynikiem nadkażenia bakteryjnego, a więc przynosi objawy, trwające ponad 7-10 dni (nasilające się w 5. dobie), jest wskazaniem do antybiotykoterapii, ewentualnie włączenia sterydów. W leczeniu stosuje się antybiotyki o szerokim spektrum działania, dobrane na podstawie wyników antybiogramu (w tym celu trzeba wykonać posiew z nosa). Oprócz antybiotykoterapii zleca się również leki o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym, a także preparaty lecznicze działające miejscowo. Wśród nich ważne miejsce zajmują leki obkurczające błonę śluzową nosa – z oksymetazoliną, ksylometazoliną czy fenylefryną (efedryna i pseudoefedryna nie są zalecane dla dzieci). Tego rodzaju krople do nosa zmniejszają ukrwienie śluzówki, dzięki czemu udrażniają nos. Bardzo ważne jest, aby stosować je w leczeniu krótkotrwałym, czyli nie dłużej niż 5 dni.
Innym rodzajem leków przepisywanych na zapalenie zatok u dzieci są preparaty sekretolityczne, pomocne zwłaszcza przy suchym kaszlu z niewielką ilością śluzu. Dobrze sprawdzają się preparaty ziołowe, które upłynniają wydzielinę i zmniejszają jej lepkość. Będą to preparaty zawierające kwiat czarnego bzu, dziewannę, ziele tymianku. W leczeniu zapalenia zatok u starszych dzieci pomóc mogą ponadto inhalacje z olejku eukaliptusowego i sosnowego, jak również płukanie jam nosa solą fizjologiczną. Z innych domowych sposobów na chore zatoki u dziecka warte uwagi są tzw. parówki z rumianku, inhalacje z soli hipertonicznej, a także masaż zatok i spanie w czapce.
W leczeniu wszelkiego rodzaju chorób bardzo ważne jest wspieranie odporności. Dlatego pediatrzy zalecają małym pacjentom leki z wyciągiem wodnym z liści aloesu drzewiastego o silnym działaniu immunomodulującym. Leki z aloesem drzewiastym wykazują szereg korzystnych właściwości – hamują replikację większości wirusów przeziębienia, ograniczają też rozwój bakterii i grzybów, a także wspierają mechanizmy obronne organizmu. Dlatego zaleca się je dzieciom w leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych o różnej etiologii, jak również w codziennej profilaktyce zdrowotnej.
Poza przyjmowaniem leków przyczynowych, objawowych i wspierających odporność, bardzo ważne jest postępowanie w chorobie. Dziecko z zapaleniem zatok powinno zostać w domu i porządnie wypocząć. Sen, podobnie jak odpowiednia dieta, bogata w owoce i warzywa, ale też płyny, w ogromnym stopniu wpływa na rekonwalescencje i przyspiesza powrót do zdrowia. Warto o to zadbać, ponieważ zapalenie zatok u dzieci jest nie tylko niezwykle dokuczliwe, lecz także może być niebezpieczne. Niesie ryzyko różnych powikłań. Dlatego objawy zapalenia zatok u dzieci zawsze są wskazaniem do konsultacji z lekarzem.
Lek. Michał Dąbrowski
Źródła:
M. Chmielik, Choroby nosa i zatok przynosowych [w:] “Pediatria” pod red. A. Dobrzańskiej i J. Ryżko, Wrocław, 2014, str. 270-286.